Một buổi sáng ở cửa biển miền Trung, gặp một lão ngư dân đang chuẩn bị nổ máy cho chiếc ghe nhỏ. Sóng đập vào mạn thuyền như tiếng gọi quen thuộc. Gió biển mang theo mùi mặn nồng, thoang thoảng vị của tôm cá và cả bao nhọc nhằn tích lũy trong từng chuyến ra khơi.
Ông vừa kiểm tra lại lưới vừa nói: “Đời tui theo con cá, mà con cá lại theo con nước. Mình đi biển là đi theo nhịp thở của trời đất”. Câu nói ấy bình dị ấy mà thật thấm thía. Ngư dân, người đọc được ngôn ngữ của biển, hiểu được ý tứ của con nước, đối thoại với tôm cá, và gửi cả cuộc sống mình vào từng chuyến ghe ra vào cửa biển.
Ngư dân - người giữ nhịp sinh học của biển
Người ta hay nói biển rộng lắm. Nhưng với ngư dân, biển rộng bằng… số phận của gia đình mình. Mẻ cá đầy hay trống không, quyết định bữa cơm hôm sau, khoản tiền trả nợ, mua vài tấm tôn lợp lại mái nhà, hay đôi dép mới cho đứa con nhỏ. Khi đàn cá cơm đen mặt nước, mắt ngư dân sáng lên như nhìn thấy tia hy vọng. Khi mẻ tôm sú nổi lấp lánh, bà con coi đó là lộc biển. Khi biển động, gió xoáy, họ lặng nhìn mặt biển như nhìn khuôn mặt người thân đang giận dỗi.
Có ai hiểu tôm cá hơn ngư dân?
Bà con biết con cá thu đi theo luồng nước lạnh. Bà con biết cá nục chạy theo trăng non. Bà con biết tôm hùm giận sóng thì trốn vào đá. Ngư dân không chỉ đánh bắt cá. Ngư dân sống cùng cá, nghĩ cùng cá, và tồn tại theo cách thức của biển cả.
Tư duy “Tam ngư”: Ngư nghiệp - Ngư dân - Ngư trường
Muốn biển cho cá, thì con người phải biết giữ biển. Muốn nghề biển bền, phải nhìn bằng tư duy hệ thống.
Ngư nghiệp - con thuyền lớn cần người chèo đúng nhịp. Ngư nghiệp không thể chỉ dựa vào may rủi của trăng nước. Nó cần kiến thức như người lái ghe cần bản đồ, kỹ thuật khai thác bền vững, công nghệ định vị, thiết bị bảo quản giảm hao hụt, truy xuất nguồn gốc, vệ sinh an toàn thực phẩm.
Không có ngư nghiệp chuyên nghiệp, tôm cá sẽ mãi là “của trời cho”, chứ không phải “nguồn lực quốc gia”.
Ngư dân - những thủy thủ cần được đào tạo bài bản. Cá ngoài biển không giống cá trong ao. Biển không giống đất liền. Một cơn gió đổi chiều cũng có thể xoay chuyển số phận con người. Ngư dân phải được học cách đọc hải đồ như nông dân biết đọc lịch mùa vụ; được huấn luyện an toàn như công nhân mỏ than luyện tập phòng nổ; học cách khai thác không “cào bằng đáy biển”; học cách giữ lại con giống, nhường mùa sinh sản cho biển.
Người thợ lặn giỏi là người biết giới hạn. Người ngư dân giỏi là người biết biển cần được nghỉ ngơi.
Ngư trường - cái “ruộng dưới biển” cần được giữ gìn. Ngư trường không phải kho vô tận. Nó giống như cánh đồng lúa, phải luân canh, phải dưỡng đất thì mới bền. Mùa cá sinh sản thì ngưng đánh. Vùng cạn nhạy cảm thì bảo tồn. Rặng san hô phải được xem như “nhà ở” của tôm cá. Rừng ngập mặn là “lá phổi” nuôi dưỡng nguồn lợi.
Ngư trường là ruộng của biển. Ngư dân là nông dân của nước mặn.
Biến đổi khí hậu - khi biển gửi tín hiệu thay đổi
Sóng biển giờ khác xưa. Tôm cá bây giờ cũng khác xưa.
Nhiệt độ nước nóng hơn - cá nổi sâu hơn. Bão dồn dập - ngư dân phải bám bờ nhiều hơn bám biển. Nước biển dâng - bến neo đậu ngày càng lấn sâu vào đất liền. Biển đang nói với con người: “Hãy thay đổi cách đối xử với ta”.
Và câu trả lời phải đến từ chính sách nhân văn, khoa học và tầm nhìn dài hạn. Hỗ trợ ngư dân chuyển đổi nghề khi cần, bảo hiểm thiên tai. Công nghệ dự báo hiện đại. Cảng cá an toàn và văn minh. Đội tàu đủ sức vươn xa nhưng khai thác có trách nhiệm.
Tư duy đồng quản lý cảng cá - nơi biển gặp bờ, nơi con cá gặp con người
Cảng cá không chỉ là bến neo thuyền. Cảng cá là “ngôi chợ của biển”, là “cửa ngõ của sinh kế ngư dân”, là nơi biển đi vào đời sống mỗi gia đình.
Muốn cảng cá vận hành bền vững phải có tư duy đồng quản lý. Ngư dân giữ sạch bến, giữ gìn chất lượng cá, để được giá hơn. Doanh nghiệp chế biến hỗ trợ bảo quản, cấp đá, thu mua minh bạch. Chính quyền quản lý luồng lạch, an toàn, tiêu chuẩn vệ sinh, để cảng cá là nơi đáng tin. Lực lượng kiểm ngư, biên phòng, cảnh sát biển đồng hành, để ngư dân thấy mình không đơn độc. Cộng đồng cùng giám sát để cảng cá vừa sạch vừa văn minh.
Đồng quản lý không phải chia quyền. Đồng quản lý là chia trách nhiệm, và chia lợi ích. Như con cá lớn không chỉ nhờ sức của cá mẹ, mà nhờ cả rạn san hô, rong biển, mạch nước ngầm nuôi dưỡng.
Triết lý biển cả - bài học từ tôm cá cho hành trình phát triển
- Tôm muốn lớn phải lột xác. Ngành thuỷ sản cũng phải thay đổi, không thể giữ cách khai thác cũ. Giảm khai thác, tăng nuôi trồng và bảo tồn biển.
- Cá muốn sống thì không bơi ngược dòng mãi. Ngư dân cần được hỗ trợ để thích nghi với biến đổi khí hậu.
- Biển cho ai biết gìn giữ. Khai thác bền vững là cách nói lời cảm ơn với Thái Bình Dương rộng lớn.
- Một chiếc ghe không làm nên làng chài. Nghề biển chỉ bền khi có hệ sinh thái hỗ trợ: hợp tác xã, doanh nghiệp, viện trường, dịch vụ hậu cần, chính sách đồng hành.
Giữ biển là giữ tương lai
Biển Việt Nam mênh mông, giàu có, nhưng không phải bất tận. Tôm cá quý, nhưng không phải vô biên.
Ngư dân là người đứng ở tuyến đầu của nền kinh tế biển. Mỗi chuyến ra khơi của bà con không chỉ mang lại con cá, con tôm, mà còn mang theo tinh thần giữ chủ quyền, giữ văn hoá làng chài, giữ màu xanh của đại dương. Bên cạnh đo lường tăng trưởng bằng sản lượng, kim ngạch xuất khẩu, ngành thuỷ sản hãy đo thêm thu nhập và đời sống tinh thần của bà con ngư dân. Đo xong, chúng ta sẽ thấy cần phải hành động gì cho những người luôn đối mặt với đầu sóng ngọn gió để đem về con số xuất khẩu đầy tự hào.
Nếu chúng ta xây dựng được tư duy tam ngư, triển khai được cơ chế đồng quản lý cảng cá, xây dựng được hệ sinh thái thuỷ sản hỗ trợ ngư dân, thì nghề biển sẽ từ “đơn độc” trở thành “cùng hội cùng thuyền”, từ “may rủi” trở thành “chuyên nghiệp”, từ “chật vật” trở thành “bền vững”.
Và khi ấy, mỗi con cá bơi về bờ không chỉ là sản vật, mà còn là thông điệp của biển dành cho con người: “Hãy đối xử với ta tử tế, ta sẽ nuôi dưỡng các thế hệ mai sau”. Và, hãy tử tế trước hết đối với bà con ngư dân!
Ông Lê Minh Hoan-Phó Chủ tịch Quốc hội-Nguyên Bộ trưởng Bộ NN&PTNT