(vasep.com.vn) Bột cá và dầu cá từ lâu đã giữ vai trò nền tảng trong ngành thủy sản toàn cầu. Trung bình mỗi năm, thế giới sản xuất khoảng 5,1 triệu tấn bột cá và 1,2 triệu tấn dầu cá, phần lớn được sử dụng trong ngành thức ăn thủy sản. Đây là những sản phẩm có tính chiến lược, không chỉ bởi giá trị kinh tế mà còn bởi tính thiết yếu trong việc nuôi dưỡng các loài thủy sản giá trị cao.
Quy mô sản lượng và biến động
Trong thập kỷ qua, sản lượng bột cá và dầu cá toàn cầu duy trì ổn định về xu hướng, song có sự biến động đáng kể từng năm. Nguyên nhân chính xuất phát từ sản lượng cá nổi nhỏ như cá cơm Peru (anchoveta), cá trích, cá mòi, cá capelin hay cá menhaden – vốn là nguồn nguyên liệu chủ lực. Đặc biệt, nguồn cung từ Peru có thể dao động mạnh từ 3 đến 7 triệu tấn cá cơm mỗi năm, tạo ra những biến động giá mang tính chu kỳ cho toàn thị trường.
Vai trò của các quốc gia sản xuất lớn
Peru là nhà sản xuất lớn nhất, chiếm khoảng 20% sản lượng bột cá toàn cầu và 10–15% sản lượng dầu cá. Sự thay đổi trong các mùa vụ tại Peru gần như ngay lập tức tác động tới giá và nguồn cung thế giới. Chile giữ vị trí thứ hai, với mức độ ổn định cao hơn, thường đóng vai trò “đệm” khi Peru gặp khó khăn.
Tại Bắc Âu (Na Uy, Iceland, Đan Mạch), sản lượng tương đối ổn định và phần lớn có chứng nhận MSC, giúp củng cố hình ảnh bền vững. Trong khi đó, châu Á với Trung Quốc, Thái Lan và Việt Nam, dù có sản lượng đáng kể (khoảng 1,1 triệu tấn năm 2024), nhưng phần lớn dùng cho thị trường nội địa, ít tham gia thương mại quốc tế.
Các yếu tố chi phối sản lượng
Một trong những yếu tố quyết định là hiện tượng khí hậu El Niño, vốn làm suy giảm sinh khối cá cơm tại Peru. Bên cạnh đó, hiệu quả khai thác nguồn cá nổi tự nhiên và sự gia tăng sử dụng by-products (phụ phẩm từ chế biến thủy sản) cũng ngày càng quan trọng. Nếu năm 2010 chỉ khoảng 25% bột cá và dầu cá đến từ phụ phẩm, thì đến năm 2023, tỷ lệ này đã tăng lên gần 40% đối với bột cá và 54% đối với dầu cá. Đây là minh chứng cho xu hướng khai thác hiệu quả hơn, giảm áp lực lên nguồn cá khai thác trực tiếp.
Triển vọng gần và dài hạn
Giai đoạn 2023–2024, El Niño khiến sản lượng giảm mạnh, giá tăng cao. Tuy nhiên, bước sang năm 2025, báo cáo cho thấy sản lượng quay lại đúng kế hoạch, với mức giá hạ nhiệt nhờ nguồn cung từ Peru được cải thiện. Đáng chú ý, dự báo đến năm 2033, sản lượng bột cá toàn cầu có thể đạt 6,0 triệu tấn, tăng khoảng 15% so với hiện nay; sản lượng dầu cá đạt 1,7 triệu tấn, tăng khoảng 17%. Động lực chính cho sự tăng trưởng này đến từ việc tận dụng phụ phẩm ngày càng hiệu quả, chứ không phải từ việc gia tăng đánh bắt cá nổi nhỏ.
Bức tranh toàn cầu của bột cá và dầu cá là sự pha trộn giữa tính ổn định dài hạn và biến động ngắn hạn. Peru vẫn là nhân tố quyết định, khiến toàn bộ thị trường phụ thuộc vào diễn biến mùa vụ tại quốc gia này. Tuy nhiên, xu hướng gia tăng sử dụng phụ phẩm, cùng với sự cải thiện trong quản lý bền vững và chứng nhận quốc tế, mở ra triển vọng phát triển cân bằng hơn trong thập kỷ tới.
Ngành bột cá và dầu cá vì vậy đứng trước cả thách thức và cơ hội: thách thức về khí hậu và nguồn cung bấp bênh, nhưng đồng thời có cơ hội để tái định hình theo hướng bền vững và giảm phụ thuộc. Đó là con đường tất yếu nếu ngành muốn duy trì vai trò trọng yếu trong chuỗi giá trị thủy sản toàn cầu.